Syfilis
Syfilis, ook wel lues genoemd, is een geslachtsziekte die wordt veroorzaakt door een bacterie. De eerste beschrijvingen van de ziekte werden al opgetekend in de vijftiende eeuw en zestiende eeuw. Maar in de daaropvolgende eeuwen werd er nog lange tijd gespeculeerd over de mogelijke ziekteverwekker en precieze symptomen van syfilis. Vroeger werd de ziekte nog vaak verward met andere huid- en geslachtsziekten, zoals gonorroe. Uiteindelijk was het de Franse arts Philippe Ricord (1800-1888) die een nauwkeurige beschrijving van de verschillende fasen van syfilis gaf, zoals hieronder uiteengezet.
Primaire syfilis
Vlak na besmetting ontstaat een pijnloze zweer op de plek van infectie. Deze verdwijnt vanzelf binnen enkele weken of maanden, maar de ziekte blijft in het lichaam aanwezig.
Secundaire syfilis
In deze fase kunnen uiteenlopende symptomen optreden, zoals huiduitslag, keelpijn, hoofdpijn, koorts en spierpijn. Soms worden zelfs gewrichten en zintuigen aangetast. Daarna volgt vaak een lange periode zonder symptomen, terwijl de ziekte in het lichaam blijft sluimeren.
Tertiaire syfilis
Als de syfilis niet wordt behandeld, kunnen in de derde fase gezwellen en beschadigingen aan inwendige organen ontstaan. Dit kan bijvoorbeeld resulteren in ernstige hersenafwijkingen of cardiovasculaire aandoeningen. Dit stadium kan dodelijk zijn.
Van stigma naar genezing
Toen duidelijk werd dat syfilis via seksueel contact werd overgedragen, ontstond al snel een moreel oordeel: de syfilislijder werd daarmee gezien als zondaar. De ziekte kreeg het stigma van schande en onreinheid en werd bovendien geassocieerd met buitenechtelijke seks en prostitutie. Door een gebrek aan medische kennis en de schaamtecultuur rondom geslachtsziekten bleef een goede behandeling lang uit. Kwik werd eeuwenlang als geneesmiddel ingezet, ondanks de beperkte effectiviteit en gevaarlijke bijwerkingen zoals kwikvergiftiging. Pas in 1885 werd de veroorzaker van syfilis ontdekt: Treponema pallidum. Dit markeerde het begin van een nieuw tijdperk, waarin medische kennis groeide en de ziekte eindelijk behandelbaar werd.
Verzwegen, onwetendheid of niet fataal?
Hoewel men in de negentiende eeuw wel degelijk wist van de verspreiding en gevolgen van geslachtsziekten, komen deze zelden voor in de doodsoorzakenregistratie in Nijmegen. Slechts 0,53% van de overledenen in Nijmegen (tussen 1875 en 1900) stierf aan syfilis.
Kunnen we hier spreken van “doodsoorzaakvervalsing”?
Het is aannemelijk dat het taboe rondom geslachtsziekten een rol speelde. Artsen wilden hun patiënten en families niet de schaamte van zo’n doodsoorzaak bezorgen, dus zochten ze naar andere manieren om het te beschrijven.
Of was de diagnostiek simpelweg ontoereikend?
In het derde stadium, wanneer de ziekte dodelijk werd, was het vaak moeilijk voor artsen om de ziekte te herkennen, vooral als er geen eerdere zichtbare symptomen waren. Bovendien kon syfilis jarenlang zonder klachten aanwezig zijn. Het was dus moeilijk om syfilis als doodsoorzaak vast te stellen.
Of was syfilis simpelweg niet zo dodelijk als andere ziekten?
Mogelijk leidde syfilis niet vaak direct tot de dood. In veel gevallen bleef de ziekte jarenlang sluimerend aanwezig zonder ernstige symptomen. Patiënten stierven dan aan andere oorzaken, waarbij syfilis niet als primaire doodsoorzaak werd herkend.
Geboren met een stigma: de tragedie van aangeboren syfilis
Syfilis is niet alleen een seksueel overdraagbare ziekte: een zwangere vrouw kan de infectie ook via de placenta of tijdens de bevalling overdragen op haar baby. Deze vorm staat bekend als congenitale syfilis (syphilis hereditaria). Kinderen geboren met aangeboren syfilis waren vaak ‘misvormd’ en hadden ernstige gezondheidsproblemen. In die tijd werden zij gezien als een groot gevaar voor de volksgezondheid. Een veelgehoorde uitspraak was: “Kinderen met aangeboren syfilis zijn minderwaardige wezens.”
In het begin van de twintigste eeuw werden in Nijmegen jaarlijks tientallen kinderen levenloos geboren. Een deel van deze sterfgevallen werd veroorzaakt door een geslachtsziekte: syfilis. De ziekte werd in deze gevallen via de vader of moeder worden overgedragen op het ongeboren kind. De rode segmenten in de grafiek tonen het aantal doodgeboren kinderen waarbij syfilis een rol speelde.
Te zien in het museum
…