Goirkestraat in Tilburg, met de wollenstoffenfabriek op de achtergrond, ca. 1925 // Fotograaf Schmidlin, Regionaal Archief Tilburg
Onder historisch demografen is een langdurig debat gaande over de vraag hoeveel gewone mensen hebben geprofiteerd van de industrialisatie in de negentiende eeuw. Enerzijds kon hierdoor de levensstandaard sterk verbeteren, want mensen gingen meer verdienen, anderzijds waren de lange werkdagen in gevaarlijke omstandigheden en de ongecontroleerde vervuiling in steden niet bepaald bevorderlijk voor de gezondheid. Met de Amsterdamse doodsoorzaken kunnen we in beperkte mate bijdragen aan dit debat, omdat Amsterdam niet bekend stond als een grote industriestad. Nederland kende vooral in het zuiden en oosten van het land een aantal industrieregio’s, waarvan Tilburg er een was. Tilburg staat bekend om zijn textielindustrie, met carnaval worden de inwoners er ook niet voor niets “kruikezeikers” genoemd. De textielindustrie en de vestiging van de hoofdwerkplaats van de Staatsspoorwegen achter het centraal station zorgden voor een sterke economische impuls, waardoor de stad tussen 1860 en 1880 een flinke gedaanteverandering onderging van dorp naar stad. Hoe zagen de sterftekansen onder Tilburgers eruit na deze stedelijke gedaanteverwisseling? Waren zij door de industrialisering beter bestand tegen infectieziekten, bijvoorbeeld doordat zij zich meer en betere voeding konden veroorloven, of zien we juist dat zij veel aan infectieziekten overleden, wat erop kan duiden dat de leefomstandigheden nog verre van optimaal waren?
Door te kijken naar de doodsoorzaken van volwassen Tilburgers, kunnen we iets meer begrijpen van de leefomstandigheden in een snel geïndustrialiseerde stad in de late negentiende eeuw. Hierbij categoriseren we de doodsoorzaken naar infectieziekten en degeneratieve aandoeningen, zoals hart- en vaatziekten en kanker. Wanneer de sterfte aan infectieziekten nog hoog is, dan kunnen we veronderstellen dat de industrialisatie geen positieve invloed heeft op de leefomstandigheden. De epidemiologische transitie, waarbij mensen in plaats van aan infectieziekten overlijden aan degeneratieve ziekten, heeft zich dan nog niet voorgedaan.
Het onderzoek naar de doodsoorzaak van 20- tot 60-jarige Tilburgers in de periode tussen 1877 en 1881 laat zien dat vrouwen beduidend minder dan mannen profiteerden van de transformatie van de stad. Zoals in Grafiek 1 is te zien, was voor vrouwen, ongeacht de leeftijdscategorie, niet alleen de kans veel groter dan voor mannen om aan een infectieziekte te overlijden, ook overleden vrouwen nog altijd veel vaker aan een infectieziekte, dan aan een degeneratieve aandoening. Bij mannen valt daarentegen op dat vanaf de leeftijdscategorie van 40 t/m 49 jaar de kansen om aan een degeneratieve aandoening of aan een infectieziekte te overlijden bijna gelijk zijn.
Vanwege de aanwezigheid van de vele fabrieken in Tilburg, is het daarnaast ook interessant om te kijken wat de verhoudingen zijn bij de sterfte aan via de lucht overdraagbare infectieziekten. Tilburg was van oudsher een verzameling gehuchten die middels zandpaden met elkaar waren verbonden. Tijdens de verstedelijking in de periode 1860-1880 vond verdichting van de bebouwing plaats langs deze zandpaden die vaak werden verhard. Achter de bebouwing lagen doorgaans braakliggende terreinen die steeds meer door fabrieken werden ingenomen. De inwoners van Tilburg werkten dus niet alleen in de fabriek, waar zij werden blootgesteld aan stof, chemicaliën en fabrieksdampen, maar ze woonden vaak ook in de onmiddellijke nabijheid van een fabriek, waar men hinder kon ondervinden van allerlei dampen en rook uit de schoorstenen.
Via de lucht overdraagbare infectieziekten, zoals longtuberculose, bronchitis en longontsteking zijn infectieziekten die op mensen worden overgedragen via de lucht en via vochtdruppels. De ongezonde werk- en woonomstandigheden kunnen ertoe hebben geleid dat veel Tilburgers zo’n infectieziekte opliepen doordat ze dicht op elkaar leefden, en de vervuilde lucht de weerstand tegen deze ziekten verminderde waardoor ze ook aan deze ziekten overleden. Grafiek 2 laat zien dat hoe ouder je was, hoe groter de kans was dat je aan een door de lucht overdraagbare infectieziekte zou overlijden. Een logische verklaring hiervoor kan zijn dat langdurige blootstelling aan stof, chemicaliën en dampen in en om de fabriek de kans vergroot om aan zulke infecties te overlijden.
Bovendien is het interessant dat in de leeftijdscategorieën van 20 t/m 29 en 30 t/m 39 vrouwen een grotere kans hebben om aan een via de lucht overdraagbare infectieziekte te overlijden dan mannen, welke verhoudingen in de daaropvolgende leeftijdscategorieën juist zijn omgedraaid. Ook hiervoor is een logische verklaring te vinden. Vrouwen van 20 t/m 39 jaar bevinden zich in hun vruchtbare periode wat, zeker in het “Rome van Nederland” zoals Tilburg wel eens wordt genoemd, ertoe kan leiden dat vrouwen die (veel) kinderen baren ook een lagere weerstand hebben. Daar komt nog bij dat vrouwen vaak in vochtige huizen voor kinderen en zieken zorgden, waardoor de kans op het oplopen van een via de lucht overdraagbare infectieziekte nog eens werd vergroot.
Het lijkt er dus op dat met name de “vrouw des huizes” slechter af was dan de man. Een combinatie van factoren, waaronder de afname van de weerstand door zwangerschappen en het thuis verzorgen van kinderen en zieken, kan daar de hand in hebben gehad. Tot slot moeten we bedenken dat veel jonge, ongehuwde vrouwen in de textielfabrieken werkzaam waren, wat de kans op het oplopen van een infectieziekte mogelijk nog verder vergrootte.
Met heel veel dank voor deze informatie!
Bedankt voor het publiceren van mijn onderzoeksresultaten en Mayra uiteraard enorm bedankt voor de begeleiding tijdens het schrijven van mijn bachelorscriptie, ik heb veel van je geleerd! Wie trouwens benieuwd is naar de andere conclusies die ik in mijn onderzoek heb getrokken, kan hier de volledige scriptie lezen: https://theses.ubn.ru.nl/items/88cffb43-758f-46f7-873d-07154940519f.