Litho van een choleraslachtoffer in 1932, gemaakt door J.W. Gear // Wellcome Collection
In de negentiende eeuw vonden er verschillende epidemieën plaats, waarvan de meeste al lange tijd veel slachtoffers maakten in Europa. Cholera was echter een relatieve nieuwkomer. Pas toen de kolonisatie van India door de Britten voor nieuwe handelsroutes zorgde, verspreidde de ziekte zich via troepenbewegingen over het gehele continent, ondanks dat de bacterie Vibrio Cholera waarschijnlijk al millennia actief was in de Baai van Bengalen. De ziekte kwam daardoor ook wel bekend te staan als de Aziatische braakloop. De eerste choleraepidemie die van 1817 tot 1826 vooral in Azië plaatsvond, werd al snel opgevolgd door een tweede waarbij ook het Europese continent getroffen werd. In Nederland vielen de eerste slachtoffers van cholera in 1832.
Verwrongen gezichten en verschrompelde lichamen
Voor Amsterdam kunnen we vanaf 1854 de individuele doodsoorzaken bestuderen om te onderzoeken wanneer choleraepidemieën feitelijk plaatsvonden. In 1859 vond er een kleine uitbraak van cholera plaats, maar deze werd even later gevolgd door de laatste grote choleraepidemie van 1866-67. Uit de kranten van die tijd, die veelvuldig artikelen plaatsten over het aantal doden en besmette gevallen van cholera, kunnen we ook afleiden dat het in Amsterdam eigenlijk nog wel meeviel. Op 25 augustus 1866 meldde de Nederlandse Staatscourant bijvoorbeeld dat er in Amsterdam 776 personen overleden waren aan cholera, terwijl dat in Utrecht bijna het dubbele was (zie figuur 1). Het publiceren van dergelijke gegevens, zoals nu ook gebeurt met het coronavirus, is dus feitelijk niets nieuws.
De ziekte maakte in korte tijd veel slachtoffers. In eerste instantie wist men niet hoe de ziekte precies overgedragen werd. Wat vooral zo beangstigend was, was dat de ziekte zich anders gedroeg dan de meeste epidemieën. Soms verdween het een paar dagen om later weer op te duiken. Daarnaast waren de ziektesymptomen schokkend: veel slachtoffers hadden verwrongen en zwaar ingevallen gezichten die langzaam donkerblauw kleurden en het lichaam verschrompelde door heftige diarree waar niet tegenop te drinken was. Jongeren zagen er daardoor al snel uit als oude mensen.
Bovendien trof cholera niet mensen van kwetsbare leeftijd (zoals kinderen en ouderen), maar vooral mensen in de bloei van hun leven overleden aan de ziekte. Wanneer we de informatie uit de doodsoorzakenregisters bestuderen kunnen we concluderen dat dit ook het geval was voor Amsterdammers in 1866: het aandeel van cholerasterfte op de totale sterfte was het kleinst bij zuigelingen en het grootst voor personen tussen de 20 en 50 jaar (zie figuur 2). Het was dus niet voor niets dat mensen zich zorgen maakten, ook als ze helemaal gezond en fit waren.
Vuil water
Door een doortastend onderzoek in Londen van dr. John Snow in het midden van de negentiende eeuw, werd het al snel duidelijk dat de meeste besmettingen en slachtoffers gebruik hadden gemaakt van dezelfde watervoorzieningen. Slechte hygiënische omstandigheden, het ontbreken van rioleringen en goede wateraansluitingen en de algemene armoede in sommige wijken kon daardoor volgens Snow vooral verklaren hoe cholera zich verspreidde.
Deze conclusie kunnen we ook trekken bij de verspreiding van cholera in Amsterdam. We kunnen zien dat cholera zich verspreidde via vervuild water door de frequentie van cholerasterfte per seizoen te bekijken. Cholera verspreidt zich namelijk vooral als temperaturen hoger zijn omdat het zich dan sneller kan vermenigvuldigen. Dit lijkt bevestigd te worden als we het aantal sterftegevallen door cholera per maand bestuderen (zie figuur 3). Vooral in de zomermaanden stierven de meeste Amsterdammers aan cholera. In de winter is de ziekte vervolgens bijna weer helemaal verdwenen. Het lijkt er dus op dat cholera inderdaad in het water zat van Amsterdam.
Verspreidde cholera in Amsterdam zich dan ook gemakkelijker in de arme buurten dan in de rijke? Dat lijkt er wel op wanneer de cholerasterfte (per 10.000 inwoners) per buurt wordt onderverdeeld naar welvaart (zie figuur 4). In de arme buurten (rood en oranje) is de sterfte over het algemeen hoger dan in de rijkere buurten (licht- en donkergroen). Vermoedelijk hadden inwoners van rijkere buurten toegang tot schoner water.
Hoewel het waarschijnlijk een goede indicatie is voor de kwaliteit van de waterhuishouding in een buurt, blijkt ook dat welvaart niet alles verklaart. Binnen buurten waren er namelijk ook veel verschillen. De vraag hoe cholera binnen verschillende buurten slachtoffers maakte was het onderwerp van een recente bachelorscriptie. De Noordelijke Jordaan en Noordelijke Grachtengordel werden in deze scriptie vergeleken om meer inzicht te krijgen in hoe welvaart een rol speelde in de verspreiding van cholera. Geconcludeerd werd dat deze gebieden binnen Amsterdam ongelijk geraakt werden. De Jordaan vormde door de verpaupering van woningen, vuile straten en vervuilde grachten, een ideale voedingsbodem van cholera omdat het gemakkelijk opgelopen kon worden door besmet water en voedsel. De Grachtengordel had over het algemeen meer ruim opgezette woningen die goed onderhouden werden door personeel. Schoon duinwater was in de hele stad te koop bij tappunten, maar het was vooral de welgesteldere bevolking in de Grachtengordel die toegang had tot een privé-aansluiting op het waterleidingnet en dit ook kon betalen. Het zwaar vervuilde grachtwater was voor velen een betaalbaarder alternatief dat tijdens dergelijke epidemieën voor veel slachtoffers zorgde.
Meer lezen over cholera in Amsterdam? Klik dan op onderstaande links: