Een meisje leest voor aan een herstellende, terwijl de verpleegster het medicijn voor de patiënte brengt, door R.H. Giles // Wellcome Collection
Begin november 2022 kopte The Washington Post dat het vrouwelijke schoonheidsideaal ‘Heroin Chic’ weer terug is van weg geweest. Met ‘Heroin Chic’ wordt verwezen naar vrouwen met dunne lijven, een bleke huid en donkere kringen onder hun ogen. Allemaal kenmerken die geassocieerd worden met drugsgebruik. Deze stijl kwam op in de jaren negentig van de 20ste eeuw en vond op allerlei manieren haar weg in de popcultuur van die tijd. Het is niet goed voor te stellen dat dit mooi gevonden kan worden. De geschiedenis kent echter meer schoonheidsidealen die ons vreemd lijken. Eén daarvan is interessant voor geïnteresseerden in historische doodsoorzaken, en dat is de ‘Consumptive Chic’. Dit schoonheidsideaal lijkt qua uiterlijke kenmerken ook wel enigszins op de ‘Heroin Chic’. De term consumptive verwijst naar de veel gebruikte 19de eeuwse Engelse term voor tuberculose, namelijk consumption, of in het Nederlands consumptie.
In de negentiende eeuw behoort tuberculose (TBC) tot een van de meest voorkomende doodsoorzaken, en dat is ook het geval in Amsterdam. Elders op de website doodinamsterdam.nl hebben we al eerder een artikel gepubliceerd over de ontwikkeling van TBC in Amsterdam. Deze gevaarlijke en dodelijke ziekte, waar vooral veel jonge mensen aan overleden, werd in de 19de eeuw een inspiratiebron voor vrouwelijke schoonheid en ook voor allerlei kunstuitingen. Dat kunnen we niet los zien van de toen heersende opvattingen over vrouwen en vrouwelijke schoonheid. Een belangrijk kenmerk van vrouwelijke schoonheid waren roze wangen en lippen, sprankelende ogen met verwijde pupillen, gekoppeld aan een bleke huid, en dat was precies wat in een bepaald stadium van de ziekte te zien was bij TBC-patiënten. De aantrekkingskracht van de ‘Consumptive Chic’ werd versterkt door een groeiend 19de-eeuws narratief van vrouwen als fragiele wezens. Vrouwelijke schoonheid werd gelijkgesteld met een kwetsbaar uiterlijk, want dat was een teken van grote verfijndheid en gevoeligheid. Tuberculose zou zich ook eerder uiten in personen van grote gevoeligheid, en dus eerder bij vrouwen dan bij mannen. Hierdoor ontstond een overlap tussen de ziekte, vrouwelijke schoonheid en sensitiviteit. Men ging zelfs zo ver om kwetsbare schoonheid te stellen boven gezondheid. Esthetiek, althans voor wat vrouwen betreft, ging absoluut niet samen met een sterk, gezond en actief lichaam. Fysiek activiteit werd zelfs als vulgair gezien. Uiteraard waren het vooral de midden en hogere sociale klassen die zich deze standaard voor vrouwelijke schoonheid konden veroorloven.
Ook artsen werkten mee aan de constructie van deze denkbeelden over mannen, vrouwen, schoonheid en TBC. Zo schreef een Engelse arts (Thomas Beddoes) in 1799 dat vrouwen gezien moesten worden als kwetsbare kasplanten die in ‘..een voortdurende staat van gevaarlijke zwakte’ verkeerden. Bij het minste of geringste werd die delicate balans verstoord waardoor de patiënt tuberculose kon ontwikkelen. Dat TBC een besmettelijke ziekte was, was nog niet bekend. Veel artsen veronderstelden dat bepaalde mensen simpelweg een predispositie hadden om de ziekte te ontwikkelen. Een ‘consumptive look’, dat wil zeggen een bleke huid, werd gezien als een marker van zo’n tuberculeuze aanleg. Zelfs als men uit eigen ervaring kennis had gemaakt met de vreselijke gevolgen van TBC, dan nog bleef de fascinatie en idealisering bestaan. Zo verklaarde de beroemde negentiende-eeuwse Engelse schrijfster Charlotte Brontë in 1849, dat ‘Consumption, I am aware, is a flattering malady’. Ze had toen al twee zussen verloren aan TBC!
De connectie van TBC met schoonheid leidde tot een groot aantal afbeeldingen waarin de ziekte werd geïdealiseerd, geromantiseerd of door middel van karikaturen werd becommentarieerd door tijdgenoten. Een voorbeeld van dat laatste is de ets uit 1810 getiteld ‘Dropsy courting consumption’ van T. Rowlandson, zie hieronder. De zeer dikke man in deze cartoon representeert ‘dropsy’, de engelse term voor waterzucht; tegenwoordig zouden we zeggen oedeem. Deze dikke man maakt de lange en dunne TBC-patiënte het hof: zij bepaalt nu de mode van de dag. We zien ook in de achtergrond een paar uit het beeld wandelen: zij representeren eveneens de vertrekkende mode. Let op de kleding van de vrouw, waarmee een gezwollen lichaam wordt gesuggereerd. Tot dat moment gold een gezwollen lichaam als een teken van overvloed en welstand, maar die tijd is voorbij.
Er zijn veel schilderijen en afbeeldingen bekend waarop jonge vrouwelijke TBC-patiënten gelaten, heel bleek, maar vooral elegant op hun ziekbed worden geportretteerd. Zo is er de ‘prachtige’ foto, gemaakt in 1858 door de beroemde fotograaf Henry Peach Robinson, getiteld Fading away. ‘Fading away’, wegteren, was precies wat er met TBC-patiënten gebeurde. Het ziet er tegelijk tragisch, duister en mooi uit. Deze foto, een combinatie van vijf verschillende negatieven, werd aangekocht door prins Albert, de echtgenoot van koningin Victoria. Albert was dan ook een echte romanticus. Omdat de foto niet rechten vrij is kunnen we de afbeelding niet weergeven, maar via deze link is de foto te bekijken.
De voorbeelden die in deze blog worden aangehaald zijn allemaal afkomstig uit Engeland en Frankrijk, en zijn te vinden in het boek van de Amerikaanse historica Carolyn Day, Consumptive Chic. A History of Beauty, Fashion and Disease. De interessante vraag is nu in hoeverre deze schoonheidsidealen aanwezig waren in de Nederlandse cultuur van de 19de eeuw.
Beste Angelique,
De vorderingen en artikelen van het project volg ik nog met grote belangstelling.
Ik werk momenteel niet meer aan het project en vind het niet nodig mij op te geven voor een kerstgeschenk.
Fijne en goede feestdagen en een gezond, gelukkig en voorspoedig 2023 wens ik jou en het hele projectteam.
Veel succes met verdere onderzoeken.
Met hartelijke groeten,
Jeannette Riegen.
Het is geen reactie op het artikel, maar anders kon ik geen reactie op de ontvangen mail geven
Interessante informatie over vroeger eeuwen, waarvoor dank!
Fijne feestdagen en gelukkig 2023,
Macy Deden-Kazenbroot.
Beste Angelique en alle anderen,
Wat een interessant artikel over heroin chic.
Het is zo enorm boeiend wat allemaal uit het doodsoorzaken archief is voortgekomen.
Alvast een heel goed 2023 toegewenst!
Marijke