Vroedvrouwen en de overlevingskansen van zuigelingen

21 reacties / Door /

Vroedvrouwen en de overlevingskansen van zuigelingen

door Sanne Muurling // 22 september 2022

Vroedvrouw toont een vader zijn pasgeboren kind, Nicolas Toussaint Charlet, 1836 // Collectie Rijksmuseum

Vandaag de dag is Nederland een van de weinige welgestelde Westerse landen waarin verloskundigen nog een belangrijke rol spelen bij de geboorte van een kind. Waar kinderen in de meeste andere Europese landen bijna altijd worden geboren in het ziekenhuis, bevalt nog altijd een kwart van de Nederlandse zwangere vrouwen thuis onder begeleiding van een verloskundige. In het verleden was dit aandeel nog veel hoger. In 1910 werd maar liefst zestig procent van de kinderen geboren met behulp van een vroedvrouw, de historische voorgangster van de verloskundige. Voor de twintigste eeuw kwam waarschijnlijk het overgrote gedeelte van de Nederlandse bevolking zo ter wereld.

Al gedurende de vroegmoderne tijd was de opleiding van vroedvrouwen goed geregeld: in Amsterdam vanaf 1668 eerst via het zogenaamde Collegium Obstetricium en later onder andere via de Plaatselijke Commissie van Geneeskundig Toevoorzicht. In 1818 zorgde een nieuwe wet ervoor dat de prijzen voor allerlei medische ingrepen werden vastgelegd. Daarom weten we dat vroedvrouwen in Zuid-Hollandse steden gemiddeld tussen de 3 en 25 gulden ontvingen voor hun werk, terwijl het op het platteland de helft kostte. Vermoedelijk deden de prijzen in Amsterdam niet onder voor hun Zuid-Hollandse evenknie. Het waren geen luttele maar ook geen exorbitante bedragen, maar zij die dit niet op konden brengen konden aanspraak maken op een van de stadsvroedvrouwen die waren aangesteld om de zogenaamde stadsarmen bij bevallingen bij te staan. Deze stadsvroedvrouwen verdienden een vast bedrag van tussen de 200 en 300 gulden per jaar, wat gelijk stond aan het salaris van een gemiddelde arbeider in die tijd. In theorie had elke zwangere vrouw zo toegang tot een vroedvrouw.

Wetenschappers vermoeden dat het in de buurt hebben van zo’n vroedvrouw wel eens voordelig kan zijn geweest voor de overlevingskansen van zuigelingen in het verleden. Als de vroedvrouw een kortere afstand hoefde af te leggen tussen haar huis en dat van de moeder, kon zij er sneller bijzijn wanneer de bevalling begon en bovendien sneller ingrijpen wanneer er iets misging, zo luidt het idee. Zwangere vrouwen die woonden in afgelegen gebieden, of gewoonweg in buurten waar weinig vroedvrouwen woonden, zouden zo wellicht benadeeld kunnen zijn geweest.

Vignet met een uithangbord van een vroedvrouw, Isaac Weissenbruch, 1836-1912, Collectie Rijksmuseum

Om te kijken of we zo’n afstand-effect op de kindersterfte in Amsterdam kunnen vinden, hebben we een tijd geleden een database aangelegd met medici, waaronder vroedvrouwen. De Amsterdamse adresboeken vormden hiervoor de belangrijkste bron, maar voor het jaar 1856 hebben we de gegevens bovendien kunnen aanvullen met informatie uit het bevolkingsregister van 1851-1853. Zo hebben we de woonadressen van 66 vroedvrouwen kunnen achterhalen, die in 1856 in de stad actief moeten zijn geweest. Hiermee hebben we per sterfgeval kunnen berekenen wat de afstand was van de dichtstbijzijnde vroedvrouw.

Interessant genoeg lijkt de invloed van afstand tot een vroedvrouw in Amsterdam in het midden van de negentiende eeuw niet zo groot te zijn geweest als men wellicht zou verwachten. In onze recente statistische analyse van overlevingskansen van alle in 1856 geboren kinderen komt die afstand in ieder geval niet naar voren als invloedrijke factor. Niet wanneer we kijken naar de kindersterfte als geheel, en ook niet als we verschillende groepen doodsoorzaken afzonderlijk bestuderen. Alleen wanneer we alle andere risicofactoren weglaten uit het model, lijken zuigelingen van jonger dan zes maanden oud een aanzienlijk grotere sterftekans te hebben gehad (bijna twee keer zoveel) als de dichtstbijzijnde vroedvrouw meer dan 600 meter weg woonde. Dit effect verdwijnt overigens weer in z’n geheel wanneer we rekening houden met andere factoren, zoals verschillen in sociale klasse en religie.

Afstanden in kilometers van woonadressen tot de dichtstbijzijnde vroedvrouw, circa 1856

De kaart die we kunnen maken van de woonadressen van vroedvrouwen maakt inzichtelijk hoe we dit verschijnsel waarschijnlijk moeten verklaren. Weergegeven met een kruisje zijn de woonadressen van de vroedvrouwen; alle stippen zijn alle adressen die in deze tijd bestonden (dus niet alleen van overlijdens). De kleuren representeren de afstand van die adressen tot het woonadres van de dichtstbijzijnde vroedvrouw. Twee zaken worden direct duidelijk. Allereerst springt in het oog hoe verspreid de vroedvrouwen over de stad eigenlijk woonden. Behalve het gebied rond Artis, de Westelijke en Oostelijke eilanden, en de buitengebieden lijkt het erop dat er altijd wel een vroedvrouw in de buurt woonde. Sterker nog, voor 75 procent van de adressen gold dat er op minder dan 200 meter afstand een vroedvrouw woonde. Die redelijke verspreiding over de stad maakt het wel begrijpelijk waarom afstand in Amsterdam geen belangrijke risicofactor voor zuigelingensterfte lijkt te zijn geweest.

Een tweede aspect dat opvalt aan de kaart, is dat vroedvrouwen ook woonachtig waren in de armere buurten van de stad. Er vond in dit opzicht dan ook geen soort van segregatie plaats, waarbij alleen rijkere Amsterdammers een vroedvrouw nabij zouden hebben. Vermoedelijk komt dit deels door de opbouw van de stad, en de grote sociale heterogeniteit binnen buurten: arm en rijk woonden letterlijk om de hoek van elkaar. Maar daarnaast moeten we ook weer denken aan de economische situatie van vroedvrouwen, die vermoedelijk helemaal niet per definitie rooskleurig was. Uit het bevolkingsregister blijkt bijvoorbeeld dat Femmetje Baren(d)s en haar als sjouwer werkzame echtgenoot in een tijdsbestek van één decennium maar liefst tien keer verhuisden, elke keer van drukbevolkte krotwoning naar kelderwoning en weer terug. In de academische literatuur wordt zo’n hoge mate van mobiliteit vaak als een overlevingsmechanisme beschouwd. Elke keer als de huur niet betaald kon worden, of als de situatie onhoudbaar werd, verkaste men. Het leven in de negentiende eeuw was uiterst precair, ook voor hen die zelf een belangrijke bijdrage leverden aan het overleven van de meest kwetsbaren.

Meer over zuigelingensterfte:

21 gedachten over “Vroedvrouwen en de overlevingskansen van zuigelingen”

    1. Sanne Muurling

      Nee, hier hebben we alleen de vroedvrouwen bekeken! We hebben wel ook alle gegevens van andere ‘geneeskundigen’ verzameld, zoals de vroedmeesters, chirurgijnen, etc., dus het zou wel kunnen.

      Antwoord
  2. Petra Hovestad

    Ik ben er achtergekomen dat ik een voormoeder heb die in de burgerlijke stand vermeld staat als stadsvroedvrouw.
    Haar naam is Maria Elizabeth Cattermolen – Swerts.
    Bent u in uw onderzoek haar tegengekomen en heeft u iets specifieks over haar gevonden?
    Ik ben reuze benieuwd

    Antwoord
    2. Macy

      Periode 1874-1894, Amsterdam bevolkingsregister, woonadres Sint Jansstraat 38, volgens indexen pagina Amsterdam, vermeld als geregisteerde} Maria Elisabeth Snerts, geboren 04-09-1805 te Amstm } scanpag.151van215, als hoofd van het gezin, weduwe, beroep Vroedvrouw, achternaam in de tekst met correctie (zie verder ook kolom 17 betreft datum van overlijden in Amsterdam, 24 juni 1879.) https://archief.amsterdam/indexen/deeds/42e900c5-8d4a-45af-be3e-8953814353f5

      Antwoord
  3. Macy

    Betreft voornoemde link, datum 24 juni 1879,} https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010102227:mpeg21:p003
    Gevonden via delpher.nl, krant Algemeen Handelsblad van zaterdag 28 juni 1879, pagina 3/8, derde kolom, (vervolg: ADVERTENTIEN.) tekst overgetypt}
    Heden overleed, in den ouderdom van bijna 74 jaren, na tijdig voorzien te zijn geweest van de H. Sacramenten der Stervenden, onze innig geliefde Moeder en Behuwdmoeder
    Mejuffrouw MARIA ELISABETH SWERTS, Weduwe van den Heer JOHANNES DANIEL CATTERMOLEN, in leven Vroedvrouw, diep betreurd door hunne Kinderen, Behuwd-
    en Kleinkinderen.
    AMSTERDAM, Uit aller naam,
    24 Juni 1879. H. J. CATTERMOLEN.
    Op verlangen van de overledene zullen geene uiterlijke teekenen van rouw worden aangenomen.
    = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = =

    Antwoord
  4. Macy

    In Amsterdam gedoopt op 4 september 1805, Rooms-Katholiek in de: Kerk Stadhuis Van Hoorn} Maria Elizabeth, vader Henricus Swerts, moeder Gertrudis Roedner, zie} https://archief.amsterdam/indexen/deeds/98df2035-c8f8-46a1-a3bb-43e635f9f601?person=961f6b05-ff1d-53f7-e053-b784100aa83b
    Daarna via de Indexen met geboortedatum 04-09-1805 vermeld als geregistreerde Maria Elisabeth Zwerts, weduwe beroep vroedvrouw, met gezin,
    in het bevolkingsregister van Amsterdam, periode 1851-1853, Foeliestraat 24,} https://archief.amsterdam/indexen/deeds/74a2838c-c357-4179-949b-66ed82ee90aa
    En dan volgt geregistreerde Maria Elizabeth Zwerts, weduwe beroep vroedvrouw, met gezin, periode 1853-1863, Foeliestraat 291, zoals hierboven ook in Buurtcode U,
    zie verder} https://archief.amsterdam/indexen/deeds/44de50e3-a664-49b0-941b-f8202cfc5f0d
    Zowel voornamen en achternamen gevonden met verschillende spellingen, zoals ook via wiewaswie.nl, burgerlijke standaktes (Amsterdam).

    Antwoord
  6. ferdinand Luijbe

    Een zeer boeiend verhaal. Ik doe aan stamboom onderzoek. Mijn overgrootvader Cornelis Theodorus Luijbe is geboren op 12-10-1853 volgens zijn geboorte bewijs op het adres Koningstraat 189 Amsterdam. Kunt u mij de naam of namen van vroedvrouwen en hun adres geven die in de buurt van de Koningstraat 189 hebben gewoond in of rond 1853? Bedankt. Ferry

    Antwoord
  7. Ferdinand Luijbe

    Als aanvulling op mijn eerdere verzoek. Inplaats van mijn vraag beantwoorden zou het beschikbaar stellen van de lijst van vroedvrouwen met hun adres een mogelijkheid kunnen zijn. Ik kan dan zelf daarin de verbanden leggen. Ik kan natuurlijk ook de adresboeken doorspitten, maar dan doe ik werk wat al gedaan is. Is dit een optie?

    Antwoord
    1. Sanne Muurling

      Beste Ferdinand,

      Het is zeker ons uiteindelijke doel om de data publiekelijk toegankelijk te maken, voorzien van duidelijke documentatie. Iets om naar uit te kijken dus 🙂
      Vriendelijke groet,
      Sanne

      Antwoord
  8. ferdinand Luijbe

    Beste Sanne, mijn dank voor uw aardige reactie via email met de namen en adressen van drie mogelijke vroedvrouwen die in de buurt woonden. Mijn overgrootvader is thuis geboren, dus de aanwezigheid van een vroedvrouw ligt voor de hand. Ik probeer een inschatting te maken welke vroedvrouw mogelijk aanwezig was. Over Margaretha Breukelaar (geboren 20-10-1812) is vrij veel te vinden in het stadsarchief Amsterdams. Ze woonde tot 2 mei 1855 op de regt Boomsloot 324, dus in de buurt. Grappig was dat haar moeder Judith Steenwijk ook als vroedvrouw genoteerd staat. Van nummer 2 Maria Petronella Ditmarsch (geboren 16-4-1820) heb ik alleen haar adres gevonden; inderdaad Nieuwmarkt 376 (voorheen 8 VK; dit is denk ik voorkamer). Van nummer 3 L. van Buuren op de krom Boomsloot 419 heb ik niets terug kunnen vinden in de archieven of via wiewaswie. Maar wie was nu de echte vroedvrouw? Ik blijf fantaseren en zoeken naar een aanwijzing. En nog een vraag: wat kostte de hulp van en vroedvrouw in die tijd?

    Antwoord
    1. Sanne Muurling

      Lastig om te bepalen he? Ik vrees dat we er niet achter zullen kunnen komen wie de vroedvrouw was, tenzij zij betrokken was bij de aangifte van het kind (wat vast niet zo was in het geval van uw voorouder, anders zou u niet met deze vraag zitten). Het blijft gissen helaas. De kosten voor de hulp van een vroedvrouw verschilde enorm, dus ook dat is lastig te zeggen. Frustrerend, de geschiedenis!

      Antwoord
    1. Ferry Luijbe

      Beste Macy. Leuke reactie. Vooral door de gebruikte zoekterm. De voorletter L hoort dus bij Lijntje. Vreemd dat Margaretha Breukelaar niet gevonden wordt. Bedankt en een groet. Ferry

      Antwoord
      1. Macy

        Beste Ferry, Margaretha Breukelaar is wel te vinden als vroedvrouw, andere buurten, zoals 1851-1853, buurt N.
        Trefwoord vroedvrouw is beperkt tot zoekresultaten periode 1851-1853, Amsterdam; geboortejaar 1812.
        Totaal inclusief latere periodes 7 resultaten gezien.

        Antwoord
  10. Macy

    Vier namen incl. niet relevant achternaam Vroedselaar, dus drie namen zijn wel relevant,
    beroep 2x vroedvrouw, en 1x heel- en vroedmeester

    Antwoord

Laat een reactie achter

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *