Vroedvrouw toont een vader zijn pasgeboren kind, Nicolas Toussaint Charlet, 1836 // Collectie Rijksmuseum
Vandaag de dag is Nederland een van de weinige welgestelde Westerse landen waarin verloskundigen nog een belangrijke rol spelen bij de geboorte van een kind. Waar kinderen in de meeste andere Europese landen bijna altijd worden geboren in het ziekenhuis, bevalt nog altijd een kwart van de Nederlandse zwangere vrouwen thuis onder begeleiding van een verloskundige. In het verleden was dit aandeel nog veel hoger. In 1910 werd maar liefst zestig procent van de kinderen geboren met behulp van een vroedvrouw, de historische voorgangster van de verloskundige. Voor de twintigste eeuw kwam waarschijnlijk het overgrote gedeelte van de Nederlandse bevolking zo ter wereld.
Al gedurende de vroegmoderne tijd was de opleiding van vroedvrouwen goed geregeld: in Amsterdam vanaf 1668 eerst via het zogenaamde Collegium Obstetricium en later onder andere via de Plaatselijke Commissie van Geneeskundig Toevoorzicht. In 1818 zorgde een nieuwe wet ervoor dat de prijzen voor allerlei medische ingrepen werden vastgelegd. Daarom weten we dat vroedvrouwen in Zuid-Hollandse steden gemiddeld tussen de 3 en 25 gulden ontvingen voor hun werk, terwijl het op het platteland de helft kostte. Vermoedelijk deden de prijzen in Amsterdam niet onder voor hun Zuid-Hollandse evenknie. Het waren geen luttele maar ook geen exorbitante bedragen, maar zij die dit niet op konden brengen konden aanspraak maken op een van de stadsvroedvrouwen die waren aangesteld om de zogenaamde stadsarmen bij bevallingen bij te staan. Deze stadsvroedvrouwen verdienden een vast bedrag van tussen de 200 en 300 gulden per jaar, wat gelijk stond aan het salaris van een gemiddelde arbeider in die tijd. In theorie had elke zwangere vrouw zo toegang tot een vroedvrouw.
Wetenschappers vermoeden dat het in de buurt hebben van zo’n vroedvrouw wel eens voordelig kan zijn geweest voor de overlevingskansen van zuigelingen in het verleden. Als de vroedvrouw een kortere afstand hoefde af te leggen tussen haar huis en dat van de moeder, kon zij er sneller bijzijn wanneer de bevalling begon en bovendien sneller ingrijpen wanneer er iets misging, zo luidt het idee. Zwangere vrouwen die woonden in afgelegen gebieden, of gewoonweg in buurten waar weinig vroedvrouwen woonden, zouden zo wellicht benadeeld kunnen zijn geweest.
Om te kijken of we zo’n afstand-effect op de kindersterfte in Amsterdam kunnen vinden, hebben we een tijd geleden een database aangelegd met medici, waaronder vroedvrouwen. De Amsterdamse adresboeken vormden hiervoor de belangrijkste bron, maar voor het jaar 1856 hebben we de gegevens bovendien kunnen aanvullen met informatie uit het bevolkingsregister van 1851-1853. Zo hebben we de woonadressen van 66 vroedvrouwen kunnen achterhalen, die in 1856 in de stad actief moeten zijn geweest. Hiermee hebben we per sterfgeval kunnen berekenen wat de afstand was van de dichtstbijzijnde vroedvrouw.
Interessant genoeg lijkt de invloed van afstand tot een vroedvrouw in Amsterdam in het midden van de negentiende eeuw niet zo groot te zijn geweest als men wellicht zou verwachten. In onze recente statistische analyse van overlevingskansen van alle in 1856 geboren kinderen komt die afstand in ieder geval niet naar voren als invloedrijke factor. Niet wanneer we kijken naar de kindersterfte als geheel, en ook niet als we verschillende groepen doodsoorzaken afzonderlijk bestuderen. Alleen wanneer we alle andere risicofactoren weglaten uit het model, lijken zuigelingen van jonger dan zes maanden oud een aanzienlijk grotere sterftekans te hebben gehad (bijna twee keer zoveel) als de dichtstbijzijnde vroedvrouw meer dan 600 meter weg woonde. Dit effect verdwijnt overigens weer in z’n geheel wanneer we rekening houden met andere factoren, zoals verschillen in sociale klasse en religie.
De kaart die we kunnen maken van de woonadressen van vroedvrouwen maakt inzichtelijk hoe we dit verschijnsel waarschijnlijk moeten verklaren. Weergegeven met een kruisje zijn de woonadressen van de vroedvrouwen; alle stippen zijn alle adressen die in deze tijd bestonden (dus niet alleen van overlijdens). De kleuren representeren de afstand van die adressen tot het woonadres van de dichtstbijzijnde vroedvrouw. Twee zaken worden direct duidelijk. Allereerst springt in het oog hoe verspreid de vroedvrouwen over de stad eigenlijk woonden. Behalve het gebied rond Artis, de Westelijke en Oostelijke eilanden, en de buitengebieden lijkt het erop dat er altijd wel een vroedvrouw in de buurt woonde. Sterker nog, voor 75 procent van de adressen gold dat er op minder dan 200 meter afstand een vroedvrouw woonde. Die redelijke verspreiding over de stad maakt het wel begrijpelijk waarom afstand in Amsterdam geen belangrijke risicofactor voor zuigelingensterfte lijkt te zijn geweest.
Een tweede aspect dat opvalt aan de kaart, is dat vroedvrouwen ook woonachtig waren in de armere buurten van de stad. Er vond in dit opzicht dan ook geen soort van segregatie plaats, waarbij alleen rijkere Amsterdammers een vroedvrouw nabij zouden hebben. Vermoedelijk komt dit deels door de opbouw van de stad, en de grote sociale heterogeniteit binnen buurten: arm en rijk woonden letterlijk om de hoek van elkaar. Maar daarnaast moeten we ook weer denken aan de economische situatie van vroedvrouwen, die vermoedelijk helemaal niet per definitie rooskleurig was. Uit het bevolkingsregister blijkt bijvoorbeeld dat Femmetje Baren(d)s en haar als sjouwer werkzame echtgenoot in een tijdsbestek van één decennium maar liefst tien keer verhuisden, elke keer van drukbevolkte krotwoning naar kelderwoning en weer terug. In de academische literatuur wordt zo’n hoge mate van mobiliteit vaak als een overlevingsmechanisme beschouwd. Elke keer als de huur niet betaald kon worden, of als de situatie onhoudbaar werd, verkaste men. Het leven in de negentiende eeuw was uiterst precair, ook voor hen die zelf een belangrijke bijdrage leverden aan het overleven van de meest kwetsbaren.
Zijn de vroed-meesters ook meegeteld?
Nee, hier hebben we alleen de vroedvrouwen bekeken! We hebben wel ook alle gegevens van andere ‘geneeskundigen’ verzameld, zoals de vroedmeesters, chirurgijnen, etc., dus het zou wel kunnen.
Ik ben er achtergekomen dat ik een voormoeder heb die in de burgerlijke stand vermeld staat als stadsvroedvrouw.
Haar naam is Maria Elizabeth Cattermolen – Swerts.
Bent u in uw onderzoek haar tegengekomen en heeft u iets specifieks over haar gevonden?
Ik ben reuze benieuwd
Hierbij een link, datum 24 juni 1879,} https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010102227:mpeg21:p003
Periode 1874-1894, Amsterdam bevolkingsregister, woonadres Sint Jansstraat 38, volgens indexen pagina Amsterdam, vermeld als geregisteerde} Maria Elisabeth Snerts, geboren 04-09-1805 te Amstm } scanpag.151van215, als hoofd van het gezin, weduwe, beroep Vroedvrouw, achternaam in de tekst met correctie (zie verder ook kolom 17 betreft datum van overlijden in Amsterdam, 24 juni 1879.) https://archief.amsterdam/indexen/deeds/42e900c5-8d4a-45af-be3e-8953814353f5
Betreft voornoemde link, datum 24 juni 1879,} https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010102227:mpeg21:p003
Gevonden via delpher.nl, krant Algemeen Handelsblad van zaterdag 28 juni 1879, pagina 3/8, derde kolom, (vervolg: ADVERTENTIEN.) tekst overgetypt}
Heden overleed, in den ouderdom van bijna 74 jaren, na tijdig voorzien te zijn geweest van de H. Sacramenten der Stervenden, onze innig geliefde Moeder en Behuwdmoeder
Mejuffrouw MARIA ELISABETH SWERTS, Weduwe van den Heer JOHANNES DANIEL CATTERMOLEN, in leven Vroedvrouw, diep betreurd door hunne Kinderen, Behuwd-
en Kleinkinderen.
AMSTERDAM, Uit aller naam,
24 Juni 1879. H. J. CATTERMOLEN.
Op verlangen van de overledene zullen geene uiterlijke teekenen van rouw worden aangenomen.
= = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = =
In Amsterdam gedoopt op 4 september 1805, Rooms-Katholiek in de: Kerk Stadhuis Van Hoorn} Maria Elizabeth, vader Henricus Swerts, moeder Gertrudis Roedner, zie} https://archief.amsterdam/indexen/deeds/98df2035-c8f8-46a1-a3bb-43e635f9f601?person=961f6b05-ff1d-53f7-e053-b784100aa83b
Daarna via de Indexen met geboortedatum 04-09-1805 vermeld als geregistreerde Maria Elisabeth Zwerts, weduwe beroep vroedvrouw, met gezin,
in het bevolkingsregister van Amsterdam, periode 1851-1853, Foeliestraat 24,} https://archief.amsterdam/indexen/deeds/74a2838c-c357-4179-949b-66ed82ee90aa
En dan volgt geregistreerde Maria Elizabeth Zwerts, weduwe beroep vroedvrouw, met gezin, periode 1853-1863, Foeliestraat 291, zoals hierboven ook in Buurtcode U,
zie verder} https://archief.amsterdam/indexen/deeds/44de50e3-a664-49b0-941b-f8202cfc5f0d
Zowel voornamen en achternamen gevonden met verschillende spellingen, zoals ook via wiewaswie.nl, burgerlijke standaktes (Amsterdam).
Amsterdam, huwelijk 8 augustus 1827, volgens getypte index website} wiewaswie.nl,
bruidegom Johannes Daniel Cattermolen, 27 jr, beroep bediende; / bruid Maria Elizabeth Swerts, 21 jr, beroep naaister.
Zie verder Huwelijksaktenummer Reg.4, fol.82,} https://www.wiewaswie.nl/nl/detail/35530757