Laurens de Rooy, Hans van den Bogaard, Simon Kneppe, Johan Kortenray, Antoon Moorman, Verzamelaars van vorm (Amsterdam, 2009)
In de afgelopen maanden heb ik stage gelopen bij Museum Vrolik, gevestigd in het Amsterdam UMC. Tijdens mijn stage heb ik een opzet gemaakt voor een self-guided virtuele museumtour, waarbij ik enkele thema’s (die ook terugkomen in de collectie van het museum) vanuit het perspectief van de sociaal-medische geschiedenis heb uitgewerkt, zoals geboorten en bevallingen, syfilis, kinder- en zuigelingensterfte, cholera, tuberculose, fysiek letsel, rachitis en krankzinnigen, geesteszieken en hersenlijders. Om de thema’s wat meer tot leven te brengen, heb ik voor de uitwerking niet alleen gebruik gemaakt van medisch-historische literatuur, maar de thema’s ook aangevuld met statistieken, illustraties en voorbeelden uit onder andere de doodsoorzakenregisters en patiëntenregisters. Hieronder een voorproefje van een van de thema’s: rachitis.
Hoewel rachitis de meeste mensen tegenwoordig niet zo veel zal zeggen, was het een veel voorkomend fenomeen in de achttiende en negentiende eeuw. Rachitis is een botaandoening die wordt veroorzaakt door een tekort aan Vitamine D en calcium en komt vooral voor bij kinderen (tussen ongeveer 6 en 30 maanden oud). Het heeft een negatief effect op de botvorming en kan onder andere een verkromming van de ruggengraat, verbuiging van de ledematen en afwijkingen in de ontwikkeling van het gebit veroorzaken. Volgens de oprichter van een kinderziekenhuis in Londen, Charles West (1816-1898), waren de lichamelijke kenmerken van rachitis ons allen bekend: ”een onvolgroeid figuur, groot hoofd, misvormde borstkas, gedraaide lange beenderen, en vergrote polsen en enkels”.
Een verborgen ziekte: rachitis in Amsterdam
Ondanks de zichtbare fysieke uitingsvormen van rachitis was het lange tijd een soort ‘verborgen’ aandoening. Rachitis is namelijk zelden dodelijk, waardoor de aandoening weinig aandacht kreeg van de volksgezondheidsinstanties, die zich vooral bezighielden met veelvoorkomende doodsoorzaken en dodelijke ziekten. Dit zien we ook terug in de geregistreerde doodsoorzaken in Amsterdam, waar in de periode tussen 1854 en 1940 ‘slechts’ bij 1 op de 142 overleden kinderen (t/m 5 jaar) rachitis werd geconstateerd. De vraag is echter in hoeverre rachitis in deze gevallen daadwerkelijk tot de dood leidde. In meer dan 80% van de gevallen werd rachitis geconstateerd in combinatie met één of meerdere andere doodsoorzaken. Het is aannemelijk dat de arts die de doodsoorzaak optekende de duidelijke fysieke kenmerken van rachitis niet ontging, waardoor de aandoening relatief vaak terug te vinden is in de doodsoorzaken.
Hoe rachitis exact ontstond was lange tijd onduidelijk. Medici en wetenschappers constateerden in de achttiende en negentiende eeuw wel een verband tussen het voorkomen van rachitis en de snelle groei en industrialisatie van steden, maar pas aan het begin van de twintigste eeuw ontdekten zij het precieze verband tussen het tekort aan vitamine D en rachitis. De belangrijkste oorzaak van dit tekort aan vitamine D was een gebrek aan zonlicht en onvolwaardig voedsel. Dit gebrek was onder de 19e-eeuwse bevolking grotendeels te wijten aan de erbarmelijke woon- en werkomstandigheden.
Rachitis wordt soms ook wel de ‘Engelse ziekte’ genoemd, omdat het wordt gezien als een ziekte die typisch was voor grote geïndustrialiseerde steden, zoals Londen. De industriële revolutie begon halverwege de 18e eeuw in Groot-Britannië, vandaar de naam ‘Engelse ziekte’.
De casus van Carel Adrianus Albers
Ook in Amsterdam had de armoede in de negentiende eeuw een nadelige invloed op de volksgezondheid. Slechte huisvesting in overbevolkte wijken, met kelderwoningen waar het zonlicht niet doordrong, en onvolwaardig voedsel leidde al snel tot het opkomen van ziekten als rachitis. Zo werd bijvoorbeeld op 10 mei 1893 de jongste telg en enige zoon in het gezin van Carel Adrianus Albers en Barendina Jans geboren, eveneens Carel Adrianus genoemd, op één hoog aan de achterzijde van een pand aan de Oostenburgermiddenstraat. Enige tijd na zijn geboorte bleek hun zoon ‘ziek’. Hij werd in 1895 en 1896 meermaals in de Amsterdamse ziekenhuizen opgenomen met als diagnose: rachitis.
Te zien in Museum Vrolik
In de collectie van Museum Vrolik bevinden zich onder andere deze door ziekten misvormde skeletten. Het skelet linksvoor is aangetast door rachitis. Het andere skelet vertoont een voorwaartse knik in de rug (kyfose), overigens niet ten gevolge van rachitis, maar een aantasting van de ruggenwervels door tuberculose.
Op 11 februari, mits de coronamaatregelen het toestaan, organiseren we een bijeenkomst in Museum Vrolik. Tijdens deze middag vindt er onder andere een rondleiding in het museum plaats, zal Nadeche meer laten zien van haar self-guided museumtour en vertellen we ook iets over de digitalisering van de patiëntenregisters en de mogelijkheden voor onderzoek. Interesse? Houd deze website in de gaten! Binnenkort zullen we laten weten hoe je je kunt aanmelden voor dit event.