Zieke longen ontleed. Rechts een long aangetast door tuberculose. Gemaakt door W. Gummelt, ca. 1897 // Wellcome Collection
Een versie van dit artikel verscheen eerder op doodinamsterdam.nl
De tering, de witte pest, consumptie, phthisis; welke benaming we ook gebruiken, longtuberculose was een van de grote ‘killers’ in de 19de en vroeg 20ste eeuw. Wereldwijd maakte tuberculose miljoenen slachtoffers, waardoor we deze ziekte op gelijke hoogte kunnen zetten met de grote epidemieën zoals de pest en de cholera.
Besmetting met longtuberculose was het gevolg van een bacterie die via kleine vochtdeeltjes werd ingeademd, zich nestelde in de longen en daar ontstekingen veroorzaakte. Bij het ontstaan van tuberculose speelt de patiënt en de omgeving van de patiënt een grote rol. Ondervoeding, armoede, uitputting door slechte arbeidsomstandigheden, slechte behuizing, en een grote bevolkingsdichtheid waren daarbij bepalende factoren. Artsen moesten lange tijd machteloos toekijken.
Ook in Amsterdam maakte tuberculose vele slachtoffers gedurende de tweede helft van de negentiende eeuw. Bijna twaalf procent van alle overlijdens die tussen 1854 en 1900 zijn geregistreerd in de Amsterdamse doodsoorzakendatabase leden aan een vorm van tuberculose. Longtuberculose was de belangrijkste boosdoener: in deze kleine halve eeuw kostte deze zogenaamde ‘phthitis pulmonem’ aan meer dan 32.000 Amsterdammers het leven. In het eerste volledige jaar van de doodsoorzakendatabase – 1856 – ging dat om 623 overlijdens. Eenenveertig jaar later, in 1897, werden er 870 sterfgevallen opgetekend. Dat lijkt op het eerste gezicht misschien op een toename van tuberculose, maar dat was het niet. De Amsterdamse bevolking was namelijk bijna verdubbeld gedurende die periode, van ongeveer 260.000 inwoners in 1856 naar meer dan 503.000 in 1897. Per hoofd van de bevolking nam de kans om aan longtuberculose te sterven in deze periode dus juist af.
Deze afname is goed te zien op onderstaande kaarten, die de sterfte aan longtuberculose per 1000 inwoners in de verschillende administratieve buurten weergeven voor beide jaren. Hoe donkerder de buurt, hoe hoger de sterfte. Hieruit kunnen we opmaken dat de kaart in de loop der tijd langzaam maar zeker minder donker kleurde.
De algemene afname van longtuberculosesterfte is niet het enige wat we uit deze kaarten kunnen opmaken. Ze suggereren ook dat er binnen Amsterdam allerlei verschillen bestonden in de mate en snelheid waarmee dit veranderingsproces voltrok. Want hoewel we over de gehele linie verbeteringen zien in de sterftecijfers, bleven bepaalde delen van de stad relatief achter ten opzichte van anderen. Zo verbeterde de situatie voor de bewoners van de grachtengordel meer dan voor bewoners van de Jordaan. Sommige buurten lijken zelfs te zijn verslechterd in 1897 ten opzichte van eenenveertig jaar ervoor. Dit geldt bijvoorbeeld voor de buurten in de Jordaan rond Bloemgracht en voor enkele buurten aan de Singel in het oude stadscentrum.
Het in kaart brengen van veranderingen in het sterftepatroon roept natuurlijk allerlei vragen op over mogelijke onderliggende oorzaken. De afname van sterfte aan tuberculose gedurende de tweede helft van de negentiende eeuw is op zichzelf al vrij bijzonder te noemen, aangezien de tuberculosebestrijding in bijvoorbeeld sanatoria pas na de eeuwwisseling echt op gang kwam. Geneesmiddelen lieten nog tot na de Tweede Wereldoorlog op zich wachten. De vooruitgang die voor die tijd werd geboekt, zal dus hoogstwaarschijnlijk aan andere factoren moeten worden gewijd, zoals verlaging van de bevolkingsdichtheid en verbeteringen in levensstandaard en voeding. Door te kijken naar verschillen binnen de stad en naar de eigenschappen van die gebieden, proberen we de sociale, economische en omgevingsinvloeden op het voorkomen en het uiteindelijke verdwijnen van deze volksziekte nummer één beter te gaan begrijpen.